აშშ-ის სახელმწიფო დეპარტამენტი 2021 წელს გამოქვეყნებულ ანგარიშში [საანგარიშო პერიოდი 2020 წელი] ეგვიპტის შესახებ წერს, რომ ქვეყნის კონსტიტუცია რწმენის აბსოლუტურ თავისუფლებას აღიარებს. რელიგიური რიტუალების პრაქტიკის თავისუფლება და სალოცავი ადგილების დაფუძნება [ე.წ. აბრაამისეული რელიგიის მიმდევრებისთვის] კანონით რეგულირდება. კონსტიტუციის მიხედვით, ეგვიპტის მოქალაქეები კანონის წინაშე თანასწორნი არიან და დისკრიმინაციული მოპყრობა და სიძულვილის გაღვივება რაიმე, მათ შორის რელიგიური, ნიშნით, კანონით დასჯადი ქმედებაა. ისლამი სახელმწიფო რელიგიია და ისლამური შარიათის პრინციპები კანონმდებლობის მთავარი წყაროა. ხელისუფლება ოფიციალურად აღიარებს სუნიტურ ისლამს, ქრისტიანობას და იუდაიზმს და მხოლოდ აღნიშნული რელიგიების მიმდევრებს აძლევს უფლებას, ააშენონ სალოცავები და საჯაროდ აღასრულონ რელიგიური რიტუალები.

2020 წლის მარტში მუსლიმმა მეცნიერმა, დოქტორი ჰაითამ ტალაატი, გამოქვეყნა ვიდეო, სადაც ათეისტებს სოციალურად გარიყულებს, ურწმუნოებს და განდგომილებს უწოდებდა და ამბობდა, რომ ისინი ტერორისტებსა და შეიარაღებულ მძარცველებზე უარესები არიან. ეგვიპტეში ათეისტების რაოდენობის შესახებ სარწმუნო ცნობები ხელმისაწვდომი არაა. 2020 წლის 21 ივნისს, ალექსანდრიის სააპელაციო სასამართლომ წარმოებაში არ მიიღო ათეისტი აქტივისტი და ბლოგერი ანას ჰასანის საჩივარი. მას 27 თებერვალს 3-წლიანი პატიმრობა მიესაჯა და 300 ათასი ფუნტის [19,100 აშშ დოლარი] ოდენობის ჯარიმა დაეკისრა სოციალურ ქსელში „Facebook“ გვერდის „ეგვიპტელი ათეისტები“ მართვისთვის. ხელისუფლებამ ჰასანი 2019 წელს ათეისტური იდეებისა და „ღვთაებრივად გამოცხადებული რელიგიების“ კრიტიკისთვის დააპატიმრა.

2018 წელს ეგვიპტის პრეზიდენტი ალ-სისიმ განაცხადა, რომ ყველას აქვს უფლება სწამდეს ღმერთი ისე, როგორც ამას თავად ხედავს ან საერთოდაც არ სწამდეს არაფრის. მიუხედავად ამისა, ძალისხმევა, რომელიც ათეიზმის წინააღმდეგ ბრძოლისკენაა მიმართული, ხშირად სარგებლობს ოფიციალური პირების მხარდაჭერით. 2019 წელს, ალ-აზჰარის მეჩეთმა, თავის ელექტრონული ფატვის ცენტრში, დააფუძნა „ათეიზმის წინააღმდეგ ბრძოლისა“ და „ახალგაზრდების ურწმუნობაში ჩავარდნისგან“ დაცვის მიმართულება [Bayan]. აღნიშნული მიმართულება სოციალურ ქსელებში აქვეყნებდა ათეიზმის კრიტიკულ განცხადებებს და 25 აგვისტოს, სასწავლო პროგრამის ფარგლებში, მოაწყო სამუშაო შეხვედრა ათეიზმისა და ათეიზმის იდეების მიმდევართა მიმართ მოპყრობის მთავარი მეთოდების შესახებ.

2020 წლის 6 თებერვალს უსაფრთხოების სამსახურმა დააპატიმრა აჰმედ საბაიე [ვიდეო პლატფორმის „Youtube“ რელიგიური თემატიკის არხის (404 ათასი გამომწერით) ადმინისტრატორი]. საბაიე აქვეყნებდა ვიდეოებს, სადაც ქრისტიანულ დოქტრინაზე მსჯელობდა, ტოვებდა კომენტარებს ათეიზმის შესახებ პოსტებზე და განიხილავდა ისლამს. 29-დღიანი დაკავების შემდეგ, ხელისუფლებამ ის ბრალის წაყენების გარეშე გაათავისუფლა. 27 ნოემბერს ის ხელახლა დააპატიმრეს [მას შემდეგ, რაც გამოაქვეყნა ვიდეო, სადაც ის ბიბლიასა და ქრისტიანულ დოქტრინას განიხილავდა] და ბრალი წაუყენეს მცდარი ინფორმაციის წაკითხვისა და სოციალური მედიის არასათანადოდ გამოყენების გამო.

2020 წლის 16 ივნისს, ფატვის გამომცემი 4 ავტორიზებული დაწესებულებიდან ერთერთმა, რელიგიური განკარგულებების სახლმა „დარ ალ-იფტა“, ეგვიპტელი ლესბოსელი აქტივისტისა და მწერლის სარა ჰეგაზის [რომელიც, სავარაუდოდ, ათეისტიც იყო] თვითმკვლელობის შემდეგ, განცხადებების სერია გამოაქვეყნა. „დარ ალ-იფტა“ წერდა, რომ „ყველა ღვთიური რელიგია“ გმობს ჰომოსექსუალიზმს და რომ ათეიზმი „ინტელექტუალური პრობლემა“ და „ფსიქოლოგიური დაავადებაა“, რომელსაც მკურნალობა სჭირდება. განცხადებაში ასევე ეწერა, რომ მუსლიმები, ვინც „დარწმუნებით“ ამბობენ ვინმეზე, რომ ის სამოთხეში ვერ მოხვდება, ცდებიან, რადგან მხოლოდ ალაჰს შეუძლია განსაჯოს, ვინ მოხვდება სამოთხეში და ვინ არა.[1]

საერთაშორისო ორგანიზაცია „Freedom House“ 2021 წელს გამოქვეყნებულ ანგარიშში [საანგარიშო პერიოდი 2020 წელი] ეგვიპტის შესახებ წერს, რომ მიუხედავად კონსტიტუციით აღიარებული რელიგიის თავისუფლების აბსოლუტური უფლებისა, ათეისტები და რელიგიური უმცირესობები აწყდებიან დევნას და ძალადობას, კერძოდ კი ქრისტიანი კოპტები, რომლებიც იძულებითი გადაადგილების, ფიზიკური თავდასხმების, ასაფეთქებელი მოწყობილობებით იერიშებისა და სალოცავების აშენების აკრძალვების ობიექტები ხდებიან.[2]

საერთაშორისო ორგანიზაცია „Amnesty International“ 2021 წელს გამოქვეყნებულ ანგარიშში [საანგარიშო პერიოდი 2020 წელი] ეგვიპტის შესახებ წერს, რომ მუსლიმი უმცირესობა, ათეისტები და ქრისტიანები სისხლისსამართლებრივი დევნის ობიექტები ხდებიან ღვთისგმობის ან ტერორიზმთან დაკავშირებული ბრალდებებით.[3]

აღსანიშნავია, რომ ზემოაღნიშნული წყაროები, მიუხედავად იმისა, რომ ათეიზმის მიმდევრებს ახსენებენ რელიგიის თავისუფლების შეზღუდვის ფაქტებზე საუბრისას, ანგარიშებში არ არის აღწერილი არცერთი შემთხვევა, როდესაც კონკრეტულად ათეიზმის მიმდევარი გახდა ფიზიკური ძალადობის ან სამართლებრივი პასუხისმგებლობის ობიექტი.

გაერთიანებული სამეფოს საშინაო საქმეთა ოფისი 2020 წლის დეკემბერში გამოქვეყნებულ ანგარიშში ეგვიპტის შესახებ წერს, რომ ქვეყნის კანონმდებლობაში არ არის მკაფიო ჩანაწერი, რომელიც კონკრეტულად ჰომოსექსუალიზმს აკრძალავს; თუმცა, აღნიშნული თემა მკაცრ სოციალურ ტაბუს წარმოადგენს. ლგტბ თემის თითქმის სრული უმრავლესობა საკუთარ იდენტობას მალავს, რამდენადაც ეს შეუძლია; თუ პირის იდენტობა გამჟღავნდება ან მის მიმართ ეჭვი გაჩნდება, როგორც ურბანულ, ასევე პერიფერიულ რაიონებში, მნიშვნელოვანი მტრული დამოკიდებულების წინაშე აღმოჩნდება.[4]

საერთაშორისო ორგანიზაცია „Freedom House“ 2021 წელს გამოქვეყნებულ ანგარიშში [საანგარიშო პერიოდი 2020 წელი] ეგვიპტის შესახებ წერს, რომ დისკრიმინაციული მოპყრობა ქალების, ლგბტ თემის და სხვა ჯგუფების მიმართ, სერიოზულ პრობლემად რჩება. ქალები, ქრისტიანები, შიიტი მუსლიმები და ლგბტ პირები აწყდებიან დისკრიმინაციას და შეზღუდვებს პოლიტიკურ ცხოვრებაში მონაწილეობის კუთხით. 2017-2020 წლებში ლგბტ თემის 13 წარმომადგენელი მისცეს პასუხისგებაში. პოლიციის ოფიცრების მიერ დაკავების შემდეგ, ისინი გახდნენ წამების მსხვერპლნი, მათ მიმართ გამოიყენეს „ქალწულობის ტესტი“ და სხვა სახის სექსუალური ძალადობა; უარი უთხრეს სამედიცინო დახმარებასა და სამართლებრივ კონსულტანტთან შეხვედრაზე.[5]

აშშ-ის სახელმწიფო დეპარტამენტი 2021 წელს გამოქვეყნებულ ანგარიშში [საანგარიშო პერიოდი 2020 წელი] ეგვიპტის შესახებ წერს, რომ ხელისუფლება არ იყენებს ანტი-დისკრიმინაციულ კანონმდებლობას ლგბტ თემის დასაცავად. სამართლებრივი დისკრიმინაცია და სოციალური სტიგმა ლგბტ პირებს საკუთარი უფლებების საჯაროდ დაცვის საშუალებას არ აძლევს. სექსუალური ორიენტაციისა და გენდერული იდენტობის გამო დასაქმების, განსახლების, მოქალაქეობის, განათლებისა და თუ ჯანდაცვის კუთხით დისკრიმინაციის შესახებ ინფორმაცია ხელმისაწვდომი არაა; თუმცა, მთავრობა შესაძლო დიკრიმინაციის წინააღმდეგ ძალისხმევას არ იჩენს. წყაროების ინფორმაციით, ადგილი ჰქონდა ლგბტ პირების დაპატიმრებებსა და შევიწროვებებს. დაპატიმრების თავიდან აცილების სანაცვლოდ, ლგბტ პირებს აიძულებენ, სხვა ლგბტ პირების შესახებ ინფრომაციის მიწოდებას.

წყაროების ცნობით, ხელისუფლება იყენებს სოციალურ მედიას, გაცნობის საიტებს და სატელეფონო აპლიკაციებს ლგბტ პირებად მიჩნეულთა მახეში გასაბმელად. იქიდან გამომდინარე, რომ ბევრი საჯარო სივრცე, სადაც ლგბტ თემისთვის უსაფრთხო გარემო იყო შექმნილი, უკანასკნელ წლებში დაიხურა, როგორც თავად ლგბტ პირები აღნიშნავენ, აღნიშნული მეთოდი ეფექტურად მუშაობს. ლგბტ უფლებათა დამცველი ორგანიზაციების ინფორმაციით, 2019 წელს, ეგვიპტეში 92 ლგბტ პირი დააპატიმრეს, რომელთაგან შვიდი იძულებითი გამოკვლევის მსხვერპლი გახდა.[6]

[1] აშშ-ის სახელმწიფო დეპარტამენტი; ყოველწლირი ანგარიში რელიგიის თავისუფლების პრაქტიკის შესახებ ეგვიპტეში – 2020 წელი; გამოქვეყნებულია 2021 წლის 12 მაისს; ხელმისაწვდომია ბმულზე:

[ნანახია 2022 წლის 8 თებერვალს]

[2] საერთშორისო ორგანიზაცია „Freedom House“; ყოველწლიური ანგარიში პოლიტიკური უფლებებისა და სამოქალაქო თავისუფლებების შესახებ ეგვიპტეში – 2020 წელი; გამოქვეყნებულია 2021 წლის 3 მარტს; ხელმისაწვდომია ბმულზე:

[ნანახია 2022 წლის 8 თებერვალს]

[3] საერთაშორისო ორგანიზაცია „Amnesty International“; ყოველწლიური ანგარიში ადამიანის უფლებების დაცვის პრაქტიკის შესახებ ეგვიპტეში – 2020 წელი; გამოქვეყნებულია 2021 წლის 7 აპრილს; ხელმისაწვდომია ბმულზე:

[ნანახია 2022 წლის 8 თებერვალს]

[4] გაერთიანებული სამეფოს საშინაო საქმეთა ოფისი; წარმოშობის ქვეყნის შესახებ ინფორმაცია – ეგვიპტე; გამოქვეყნებულია 2020 წლის დეკემბერში; ხელმისაწვდომია ბმულზე:

[ნანახია 2022 წლის 8 თებერვალს]

[5] საერთშორისო ორგანიზაცია „Freedom House“; ყოველწლიური ანგარიში პოლიტიკური უფლებებისა და სამოქალაქო თავისუფლებების შესახებ ეგვიპტეში – 2020 წელი; გამოქვეყნებულია 2021 წლის 3 მარტს; ხელმისაწვდომია ბმულზე:

[ნანახია 2022 წლის 8 თებერვალს]

[6] აშშ-ის სახელმწიფო დეპარტამენტი; ყოველწლიური ანგარიში ადამიანის უფლებების დაცვის პრაქტიკის შესახებ ეგვიპტეში – 2020 წელი; გამოქვეყნებულია 2021 წლის 30 მარტს; ხელმისაწვდომია ბმულზე:

[ნანახია 2022 წლის 8 თებერვალს]

ა.შ.შ. სახელმწიფო დეპარტამენტი ირანში რელიგიის საერთაშორისო თავისუფლების კუთხით არსებული მდგომარეობის შესახებ 2020 წლის ივნისში გამოქვეყნებულ ყოველწლიურ ანგარიშში (საანგარიშო პერიოდი – 2019 წელი) წერდა, რომ 2011 წლის აღწერის მიხედვით, 2006-2011 წლების პერიოდში, არარელიგიურ პირთა რაოდენობა ქვეყანაში 20 %-ით გაიზარდა. აღნიშნული კვლევა ამყარებს მოსაზრებას, რომ ათეისტების, აგნოსტიკოსების, ურწმუნოებისა და არარელიგიურ პირთა რაოდენობა ქვეყანაში იზრდება. თუმცაღა, ანგარიშის მიხედვით, უმეტეს შემთხვევაში აღნიშნული ჯგუფების წარმომადგენლები საჯაროდ არ აფიქსირებენ საკუთარ იდენტობას და რელიგიურ მოსაზრებებს. ამის მიზეზი  ისაა, რომ ირანში, პირები, რომლებიც საჯაროდ ქადაგებენ ათეიზმს, თვითნებური დაკავების, წამების და „მწვალებლობისთვის“ სასიკვდილო განაჩენის მისჯის სერიოზული რისკის წინაშე იმყოფებიან.[1]

გაერთიანებული სამეფოს საშინაო საქმეთა ოფისი ირანის შესახებ 2019 წლის ოქტომბერში გამოქვეყნებულ ანგარიშში წერდა, რომ მიუხედავად იმისა, რომ ათეიზმი ირანში აკრძალულია, არც ისე იშვიათია ურწმუნო ადამიანის ნახვა. თუმცა, შეუძლებელია მიახლოებითაც კი ითქვას, თუ რამდენი ადამიანი მიიჩნევს საკუთარ თავს ათეისტად. ყოფილი მუსლიმები, რომლებიც ათეისტები გახდნენ, კანონის მიხედვით „მწვალებლები“ არიან და დგანან დევნისა და, შესაძლებელია – სასიკვდილო სასჯელის რისკის წინაშე. თუ ცნობილი გახდება, რომ კონრეტული პირი ათეისტია, ის იგივე პრობლემების წინაშე დადგება, როგორც  ისლამიდან ქრისტიანობაზე კონვერტირებული პირი – საზოგადოების მხრიდან გარიყვა, დისკრიმინაცია და ა.შ. შესწავლილ წყაროთა მიხედვით, პირები, რომლებიც თავს ათეისტებად მიიჩნევენ, ზოგადად, ამას საჯაროდ არ გამოხატავენ, რაც საშუალებას აძლევს მათ, ნორმალურად იცხოვრონ. მართალია, წყაროები უშუალოდ თეიზმსა და დეიზმზე არ საუბრობენ, თუმცა აცხადებენ, რომ ირანის საზოგადოების დიდი ნაწილი სეკლარულ ცხოვრებას მისდევს. ეს იმას  ნიშნავს, რომ ისინი არ აღასრულებენ საკუთარ რწმენას, არ დადიან მეჩეთებში, არ ლოცულობენ რეგულარულად ან იცავენ რამადანის მარხვას.

ანგარიშში ასევე აღნიშნულია, რომ Amnesty International-ის 2019 წლის ანგარიშის მიხედით, „ქვეყანაში რელიგიის და რწმენის თავისუფლება სისტემატურად ირღვევა. ხელისუფლება ნებისმიერი რწმენის ადამიანებსა თუ ათეისტებზე ავრცელებს საზოგადო ქცევის ისეთ წესებს, რომლებიც შიიტური ისლამის მკაცრ ინტერპრეტაციაზეა დაფუძნებული.  რელიგიური რწმენის შეცვლის ან უარყოფის უფლება კვლავაც ირღვევა, ხოლო ის პირები, რომლებიც კონვერტირდებიან ისლამიდან ან ღიად აფიქსირებენ საკუთარ ათეიზმს, დგანან თვითნებური დაკავების, წამებისა და სასიკვდილო სასჯელის რისკის წინაშე.[2]

ავსტრალიის მთავრობის საგარეო საქმეთა და ვაჭრობის დეპარტამენტი ირანის შესახებ 2020 წლის აპრილში გამოქვეყნებულ ანგარიშში (საანგარიშო პერიოდი – 2019 წელი) წერდა, რომ ადგილობრივი წყაროს მიხედვით, სეკულარიზმი ირანში საკმაოდ ფართოდ არის გავრცელებული, განსაკუთრებით – დიდ ქალაქებსა და ახალგაზრდა, მდიდარ ირანელებში. მოსახლეობის საკმაოდ დიდი ნაწილი არ დადის მეჩეთში ან არ ლოცულობს რეგულარულად, ასევე – რუტინულად მოიხმარს ალკოჰოლს. სახელისუფლებო წყაროებმა დეპარტამენტს განუცხადეს, რომ ირანში რელიგია პირად საკითხია და ის თუ, მაგალითად, რა ფორმით დაიცავს პირი რამადანის წმინდა თვეს, სახელმწიფოს საქმედ არ მიიჩნევა. დეპარტამენტს რამდენიმე წყარო მოუყვა, რომ ბევრი ირანელი არ იცავს რამადანის თვეს მკაცრად, მათ შორის – მიირთმევს საჭმელს, სვამს სასმელს და ეწევა სახლში. მართალია, რამადანის დროს რესტორნების უმრავლესობა დაკეტილია, თუმცა, ბევრი მაინც აწვდის საკვებს კლიენტებს. მათ ვინც საჯაროდ მიირთმევს რამადანის დროს, დაკავებისა და სისხლისსამართლებრივი დევნის რისკი ემუქრება.

ანგარიშის მიხედვით, ირანში პირი, რომელიც ისლამს უარყოფს და ათეისტი გახდება, „მწვალებლად“ მიიჩნევა და იმყოფება დევნისა და პოტენციურად სასიკვდილო სასჯელის რისკის წინაშე. დეპარტამენტმა ვერ შეძლო, დაედგინა, თუ მოსახლეობის რამდენი პროცენტი არის ათეისტი. ადგილობრივი წყაროების მიხედვით, ათეისტები საკუთარ შეხედულებას რელიგიაზე მხოლოდ ოჯახებს ან ახლო მეგობრებს უმხელენ. თუ ისინი ღიად და საჯაროდ არ დააფიქსირებენ საკუთარ ურწმუნოებას, ათესტები, სავარაუდოდ, შესაბამისი სამსახურების ყურადღების სფეროში არ მოექცევიან. ათეისტები შედარებით კონსერვატიული ოჯახებიდან, შესაძლოა დაექვემდებარონ ოჯახის მხრიდან ზეწოლას ან გარიყვას, თუმცა, ზოგადად, არ დადგებიან ფიზიკური ზიანის საფრთხის წინაშე. შედარებით უფრო ლიბერალურ ოჯახებსა თუ ქვეყნის ნაწილებში (მაგალითად, ჩრდილოეთ თეირანში) აღზრდილი ათეისტების მიმართ, სავარაუდოდ, აღნიშნული ზეწოლაც არ იქნება სახეზე.

ანგარიშის მიხედვით, დეპარტამენტისთვის უცნობია ინფორმაცია, თუ რამდენად დევნიან ადამიანებს ათეიზმის გამო სისხლისსამართლებრივი წესით. დეპარტამენტის შეფასებით, არარელიგიური ან არა-მორწმუნე მუსლიმები შესაძლოა დაექვემდებარონ სახელმწიფო და საზოგადოებრივი დისკრიმინაციის შედარებით დაბალ ხარისხს, განსაკუთრებით – დიდ ქალაქებში. ხოლო ათეისტები, რომლებიც ღიად გამოხატავენ საკუთარი რწმენის არარსებობას, იმყოფებიან ზემოხსენებული დისკრიმინაციის საშუალო დონის წინაშე.[3]

[1] United States Department of State – 2019 Report on International Religious Freedom: Iran; published in June 2020; available at

[accessed 7 December 2020]

[2] UK Home Office – Country Background Note: Iran; published in October 2020; available at

[accessed 8 December 2020]

[3] DFAT – DFAT COUNTRY INFORMATION REPORT IRAN; published on 14 April 2020; available at

[accessed 8 December 2020]

აშშ-ის სახელმწიფო დეპარტამენტი პაკისტანში რელიგიის საერთაშორისო თავისუფლების  შესახებ 2020 წლის ივნისში გამოქვეყნებულ ყოველწლიურ ანგარიშში (საანგარიშო პერიოდი – 2019 წელი) წერდა, რომ პაკისტანის კონსტიტუციის თანახმად, ისლამი სახელმწიფო რელიგიაა და ქვეყანაში მოქმედი ნებისმიერი კანონი აუცილებლად თავსებადი უნდა იყოს მასთან. ასევე, კონსტიტუციის მიხედვით, „კანონის, საჯარო წესრიგისა და მორალის ფარგლებში, ნებისმიერ მოქალაქეს აქვს უფლება ჰქონდეს, აღასრულოს და პროპაგანდა გაუწიოს საკუთარ რელიგიას“.

აშშ-ის მთავრობის გათვლებით, პაკისტანის მოსახლეობა 210.8 მილიონ პირს შეადგენს, რომელთაგან 96% სუნიტური ან შიიტური ისლამის მიმდევარია. დანარჩენი 4%-ში შედიან: აჰმადიები (რომელთაც ქვეყნის კანონმდებლობა მუსლიმებად არ მიიჩნევს); ჰინდუსები; ქრისტიანები; ზოროასტრიზმის მიმდევრები; ბაჰა’ისტები; სიკჰები; ბუდისტები; კალაშები; კიჰალები და ჯაინები.

ანგარიშის მიხედვით, მიმდინარე საანგარიშო პერიოდის განმავლობაში, სასამართლოები კვლავ აგრძელებდნენ „ღვთისგმობის“ კანონების საფუძველზე პირთა დასჯას. აღნიშნული დანაშაულისთვის სასჯელი უვადოდ თავისუფლების აღკვეთას, ხოლო ზოგიერთ განსაკუთრებულ შემთხვევაში (მაგალითად, წინასწარმეტყველი მუჰამედის შეურაცხყოფისთვის)  – სიკვდილით დასჯასაც ითვალისწინებს. ადგილობრივი სამოქალაქო აქტივისტებისა და ორგანიზაციების ინფორმაციით, სულ მცირე 84 პირი დააპატიმრეს ღვთისგმობისათვის, რომელთაგან სულ მცირე 29 შემთხვევაში, სასჯელის ზომად სიკვდილით დასჯა განისაზღვრა (გასულ წელს აღნიშნული მაჩვენებელი, შესაბამისად, 78 და 28-ს წარმოადგენდა). აღსანიშნავია, რომ პრაქტიკაში, პაკისტანის მთავრობას, უშუალოდ ზემოხსენებული დანაშაულისთვის სიკვდილით ჯერ არავინ დაუსჯია. ანგარიშში ასევე მოცემული იყო რამდენიმე შემთხვევა, როდესაც ქვეყნის უზენაესმა სასამართლომ გააუქმა ქვედა ინსტანციების გადაწყვეტილება, რომელთა მიმართ პირებს, ღვთისგმობის დანაშაულისთვის სხვადასხვა სასჯელი, მათ შორის – სიკვდილით დასჯა ჰქონდა მისჯილი.

არასამთავრობო ორგანიზაციები = გამოხატავდნენ აღშფოთებას იმის თაობაზე, რომ ქვედა ინსტანციის სასამართლოები, ხშირად უგულებელყოფდნენ ელემენტარულ მტკიცებულებათა სტანდარტებს, როდესაც საქმე ეხებოდა ღვთისგმობის შემთხვევებს. ასევე, ისინი აცხადებდნენ, რომ შესაბამისი სამსახურები ხშირად ვერ ახერხებდნენ რელიგიური უმცირესობების დაცვას სოციალური ძალადობის დროს, რაც ხშირად განპირობებული იყო დამნაშავეთა მიმართ შიშით, არასაკმარისი რაოდენობის ოფიცრებით და ა.შ. აღნიშნული დანაშაულის ჩამდენი პირები, ხშირად, არანაირ სამართლებრივ პასუხისმგებლობას არ ექვემდებარებოდნენ, რადგან ქვეყანაში გავრცელებული იყო კორუფცია, ქრთამის აღების შემთხვევები, ზეწოლა მსხვერპლებზე, რომ მათ არ ეჩივლათ პოლიციაში და ა.შ.

ანგარიშში აღნიშნულია, რომ შეირაღებული ექსტრემისტული ჯგუფები, რომლებიც როგორც პაკისტანის, ასევე – აშშ-ის მთავრობების მიერ ტერორისტულ ორგანიზაციებად არიან გამოცხადებულნი, აგრძელებდნენ თავდასხმების მოწყობას რელიგიურ უმცირესობებზე, განსაკუთრებით კი – ჰაზარა შიიტ მუსლიმებზე. თუმცა, გასულ წლებთან შედარებით, აღნიშნული ხასიათის თავდასხმების ინტენსივობამ იკლო.[1]

აშშ-ის რელიგიის საერთაშორისო თავისუფლების კომისია სპეციალურ ანგარიშში პაკისტანის ღვთისგმობის კანონების შესახებ წერდა, რომ პაკისტანის სისხლის სამართლის კოდექსის 295-298 მუხლები უკრძალავს პირებს, მოიმოქმედონ ვერბალური ან არა ვერბალური მოქმედებები, რომლებიც შეურაცხყოფას აყენებს რწმენასა და რელიგიას. აღნიშნული კანონები ასევე ვრცელდება ყურანის ფიზიკურად ხელშესახებ წიგნებზე და სხვა რელიგიურ ტექსტებზე; თაყვანისცემის ადგილებზე; წინასწარმეტყველი მუჰამედის რეპუტაციაზე და სხვა რელიგიურ სიმბოლიკაზე. მტკიცების ტვირთი, ღვთისგმობის ფაქტების შემთხვევაში, მინიმალურია. ამას გარდა, აღნიშნულ კანონებს პაკისტანში იყენებენ რელიგიური კონვერტაციის და პროზელიტიზმის შესაზღუდად და, ასევე – მათი კრიმინალიზებისთვის.

პაკისტანელები, მათ შორის ბავშვები და მენტალურად დაავადებული პირები, წარსულში ფორმალურად არაერთხელ გამხდარან ღვთისგმობის კანონების საფუძველზე ბრალდების ობიექტები. მიზეზებს შორის იყო შემდეგი შემთხვევებიც: ყურანის ან სხვა რელიგიური ტექსტის ფიზიკური დაზიანება (თუნდაც, უნებლიედ); ისეთი ტიპის ტექსტური შეტყობინების მიღება ან გაგზავნა, რომელიც მიიჩნევა ისლამური რწმენის ან წინასწარმეტყველი მუჰამედის შეურაცხმყოფლად; კონკრეტული ტექსტების ატვირთვა პირად ბლოგებზე, არა-მუსლიმურ ვებ-გვერდებზე ან სოციალურ ქსელ Facebook-ზე, რომლებიც შესაძლოა, ისლამს შეურაცხყოფდეს; პირად საუბარში ისეთი კომენტარების გაკეთება, რომლებიც  თავის ბუნებიდან გამომდინარე, შესაძლებელია ჩაითვალოს  ღვთისგმობა და რომლის დამტკიცებად მოწმის ჩვენებითაა შესაძლებელი და  ა.შ.

კომისიის ინფორმაციით, დღევანდელი მდგომარეობით, პაკისტანში სულ მცირე 80 პირია პატიმრობაში ღვთისგმობის კანონების გამო. მათგან ბევრს სიკვდილი აქვს მისჯილი, თუმცა, აღსანიშნავია, რომ პაკისტანის მთავრობის აღნიშნული დანაშაულისთვის პრაქტიკაში სიკვდილით, ჯერჯერობით არავინ დაუსჯია.

ანგარიშში მოცემულია კონკრეტული, ინდივიდუალური ქეისები, სადაც პირები ღვთისგმობის კანონების გამო, სისხლისსამართლებრივ დევნას დაექვემდებარნენ. გთავაზობთ რამდენიმე მათგანს:

• 2019 წლის 29 ივნისს, პაკისტანის შესაბამისმა სამსახურებმა დააკავეს მუშთაქ და ნომან აგჰარები, ქრისტიანი თინეიჯერები პენჯაბის შტატიდან, რადგან მათ, სავარაუდოდ, ელექტრონული შეტყობინების სახით მიიღეს წინასწარმეტყველი მუჰამედის ამსახველი ფოტოები. იგივე სამსახურებს არანაირი ნაბიჯი არ გადაუდგამთ გამგზავნი პირის – ბილალ აჰმადის პასუხისგებაში მისაცემად, რომელიც მუსლიმია.
• 2019 წლის 27 მაისს სინდჰის პროვინციაში დააკავეს რამეშ კუმარი, ჰინდუსი ვეტერინარი, რადგან ადგილობრივმა სასულიერო პირმა განაცხადა, რომ კუმარი ჰყიდდა მედიკამენტებს, რომლებიც შეფუთული იყოს იმ ფურცლებით, რომლებზეც დატანილი იყო ისლამური ტექსტები. მისი დაპატიმრების შემდეგ, ადგილი ჰქონდა დაპირისპირებებს და ადგილობრივმა ბრბომ, გავრცელებული ცნობებით, დააზიანა სულ მცირე 3 ჰინდუსის მაღაზია. კუმარი წინასწარ პატიმრობაშია და ბრალის დამტკიცების შემთხვევაში, უვადოდ პატიმრობა ემუქრება.
• 2017 წლის ივნისში, ბაჰავალპურის ანტი-ტერორისტულმა სასამართლომ შიიტ მუსლიმს – ვინმე თაიმოორ რაზას ღვთისგმობის საფუძველზე სიკვდილით დასჯა მიუსაჯა. რაზამ, სავარაუდოდ, შეურაცხყოფა მიაყენა წინასწარმეტყველ მუჰამედს სოციალურ ქსელ Facebook-ზე. ის გახდა პაკისტანში პირველი პირი, რომელსაც სოციალურ ქსელში კომენტარისთვის სასჯელის უმაღლესი ფორმა მიესაჯა. [2]

არასამთავრობო ორგანიზაცია Amnesty International პაკისტანის შესახებ 2019 წლის ანგარიშში წერდა, რომ გარკვეული რელიგიური უმცირესობები განიცდიდნენ თავდასხმებს არასამთავრობო აქტორების მხრიდან, ასევე – ისინი ექვემდებარებოდნენ ე.წ. „ღვთისგმობის“ შესახებ კანონებს. მაგალითად, დეკემბერში ჯუნაიდ ჰაფეეზს – პროფესორს, რომელიც ბრალდებული იყოს ღვთისგმობაში, მულთანის სასამართლომ სიკვდილით დასჯა მიუსაჯა. ის 2013 წლიდან მოყოლებულ პატიმრობაში იყო და მეტიც, დროის უმეტესი ნაწილი იზოლირებულ საკანში, მარტომ გაატარა. ამას გარდა, სექტემბერში ქ. გჰოტკიში ერთ-ერთი სკოლის დირექტორი – ნაუთან ლალი, ასევე ღვთისგმობის ბრალდებით ბრალი წაუყენეს მას შემდეგ, რაც ერთ-ერთი რელიგიური ლიდერის მიერ ანგაჟირებულმა ბრბომ ადგილობრივი ჰინდუსური ტაძარი დაარბია და თავს დაესხა ჰინდუსი მოსახლეობის ქონებას.[3]

საერთაშორისო არასამთავრობო ორგანიზაცია Human Rights Watch-ის პაკისტანში ადამიანის უფლებათა კუთხით არსებული სიტუაციის შესახებ 2020 წლის ანგარიშის მიხედვით, პაკისტანში ქალები, რელიგიური უმცირესობის წარმომადგენლები და ტრანსგენდერი პირები კვლავ იყვნენ ძალადობის ქვეშ და განიცდიდნენ დისკრიმინაციას, ხოლო მთავრობა, როგორც წესი, ვერ უზრუნველყოფდა მათ ადექვატურ დაცვას ან დამნაშავეების სათანადოდ დასჯას.

პაკისტანის მთავრობა არც ცვლიდა ან აუქმებდა ქვეყანაში მოქმედ “ღვთისგმობის“ შესახებ კანონებს, რომლებიც წარმოადგენდნენ გარკვეულ ქვეტექსტს როგორც რელიგიურ უმცირესობებზე ძალადობისთვის, ასევე – პირთა თვითნებური დაკავებისა და მათი სამართლებრივი დევნისთვის. აღნიშნული კანონების საფუძველზე, ასობით პირი იქნა დაკავებული (მათ შორის უმრავლესობა, რელიგიური უმცირესობის წარმომადგენელი იყო) ხოლო მათგან 40 პირი დღესაც სიკვდილმისჯილთა რიგებში იმყოფებოდა. მაგალითად, აპრილში, პენჯაბის შტატში ტანსაცმლით მოვაჭრე დააკავეს მას შემდეგ, რაც ადგილობრივმა რელიგიურმა ლიდერებმა და სხვა მოვაჭრეებმა, მას ბრალი დასდეს ღვთისგმობაში. მაისში, სინდჰის ერთ-ერთ ქალაქში ადგილი ჰქონდა მასშტაბურ არეულობას, რაც გამოწვეული იყო იმით, რომ ღვთისგმობის ბრალდებით დააპატიმრეს ჰინდუსი ვეტერინარი, რადგან მან წამალი, სავარაუდოდ იმ ქაღალდში შეფუთა, რომელზეც ყურანიდან ნაწყვეტები იყო დატანილი.[4]

[1] United States Department of State – “2019 Report on International Religious Freedom: Pakistan”; published in June 2020; available at

[accessed 14 July 2020]

[2] USCIRF – POLICY UPDATE: PAKISTAN’S BLASPHEMY LAW; published in October 2019; available at

[accessed 14 July 2020]

[3] Amnesty International – “Human Rights in Asia-Pacific; Review of 2019 – Pakistan”; published on 30 January 2020; available at

[accessed 14 July 2020]

[4] Human Rights Watch – “World Report 2020 – Pakistan”; published on 14 January 2020; available at

[accessed 14 July 2020]

ამერიკის შეერთებული შტატების სახელმწიფო დეპარტამენტი საუდის არაბეთში რელიგიის საერთაშორისო თავისუფლების შესახებ 2018 წელს გამოქვეყნებულ ყოვეწლიურ ანგარიშში (საანგარიშო პერიოდი 2017 წელი)  წერს, რომ მმართველობის შესახებ 1992 წლის ძირითადი კანონის მიხედვით „ოფიციალური სახელმწიფო რელიგიაა ისლამი, ხოლო კონსტიტუცია – ყურანი და სუნნა (წინასწარმეტყველი მუჰამედის ცხოვრებასა და სწავლებებზე დაფუძვნებული ტრადიციები და ჩვეულებები). სამართლებრივი სისტემა დაფუძვნებულია შარიათზე და არ უზრუნველყოფს რელიგიის თავისუფლების ძირითად უფლებას.

საუდის არაბეთში აკრედიტებული უცხო ქვეყნის საელჩოების მონაცემებით, ქვეყანაში დაახლოებით 180.000 არარელიგიური პირი (ათეისტები, აგნოსტიკოსები, პირები, რომლებიც არ არიან კონკრეტული რელიგიის აღმსარებლები) ცხოვრობს.

2014 წელს მთავრობამ მიიღო კონტრტერორიზმის შესახებ ახალი კანონი, რომლის მიხედვითაც, „ათეისტური იდეოლოგიის ნებისმიერი ფორმით პროპაგანდა“ და „ისლამის ფუნდამენტურ სწავლებებზე ჩრდილის მიყენების ნებისმიერი მცდელობა“ სისხლისსამართლებრივი წესით დასჯადი დანაშაულია.[1]

ა.შ.შ. სახელმწიფო დეპარტამენტი საუდის არაბეთში რელიგიის საერთაშორისო თავისუფლების შესახებ 2016 წელს გამოქვეყნებულ ყოვეწლიურ ანგარიშში (საანგარიშო პერიოდი 2015 წელი)  წერს, ვრცელდებოდა ცნობები მთავრობის მიერ ათეისტთა სისხლისსამართლებრივი დევნის შესახებ და წლის განმავლობაში, სასამართლოებმა ათეიზმის ბრალდებით 2 პირის საქმე განიხილეს. საერთაშორისო მედიის ცნობით, თებერვალში ჰაფრ-ალ-ბატინის სასამართლომ პირს სიკვდილი მიუსაჯა. მას ბრალად ედებოდა მწვალებლობა ანუ მუსლიმური რწმენის უარყოფა. ასევე,  „ყურანის წაბილწვა და ამ პროცესის ვიდეოფირზე ჩაწერა“. წლის ბოლოს მონაცემებით, მისი სასჯელი არ აღსრულებულა.

იანვარში დაახლოებით 20 წლამდე მამაკაცი დააკავეს მას შემდეგ, რაც მან სოციალურ ქსელ Twitter-ზე სავარაუდოდ დაპოსტა ყურანის დამახინჯებული ვერსია და საკუთარი თავის იდენტიფიცირება მოახდინა, როგორც „ურწმუნო“. გავრცელებული ინფორმაციით, პირმა დაკავების შემდეგ გამოხატა მონანიების სურვილი, თუმცა მისი ქეისის საბოლოო შედეგი უცნობია.[2]

 

გამოცემა „რადიო თავისუფალი ევროპა: რადიო თავისუფლება“ 2016 წლის 27 თებერვალს გამოქვეყნებულ სტატიაში წერს, რომ საუდის არაბეთში სასამართლომ მამაკაცს, სოციალური ქსელ – “Twitter” საშუალებით გამოქვეყნებული ასობით ათეისტური პოსტის გამო, 10 წლით თავისუფლების აღკვეთა და 2.000 როზგი მიუსაჯა.

28 წლის მამაკაცმა აღიარა, რომ იყო ათეისტი და კატეგორიული უარი განაცხადა მონანიებაზე, რაც ახსნა იმით, რომ აღნიშნული პოსტები ასახავდა მის პირად აზრსა და რწმენას და რომ მას ქონდა ამ აზრების გამოხატვის უფლება.[3]

ამერიკის შეერთებული შტატების რელიგიის საერთაშორისო თავისუფლების კომისია (USCIRF) 2018 წლის ყოვეწლიურ ანგარიშში წერს, რომ საუდის არაბეთში ფიქსირდება დაუდგენელი, თუმცა მზარდი რაოდენობა ადამიანებისა, რომლებიც საკუთარ თავს ათეისტებად ან ქრისტიანებად მიიჩნევენ, თუმცა ერიდებიან ამ ფაქტის საჯარო დემონსტირერებას, ეშინიათ რა მძიმე სოციალური ზეწოლისა და, ასევე, სამართლებრივი შედეგების.

ანგარიშში, ასევე, საუბარია პალესტინელ პოეტსა და ხელოვან – აშრაფ ფაიადჰზე, რომელიც 2015 წელს სასამართლოს მიერ მწვალებლობისა და ნაწარმოებებში ათეისტური იდეების გავრცელებისთვის გამოტანალი სასიკვდილო განაჩენის საფუძველზე ციხეში იმყოფება. 2016 წლის თებერვალში, სააპელაციო სასამართლომ სასიკვდილო სასჯელი გააუქმა და ფაიადჰს მიუსაჯა 8 წლით თავისუფლების აღკვეთა და 800 როზგი. ბრალდებულის ადვოკატის ინფორმაციით, მან ასევე საჯარო ტელევიზიის საშუალებით უნდა უარყოს საკუთარი პოეზია და ნაწარმოებები.

2017 წლის აპრილში, სასამართლომ აჰმად ალ-შამრის მიუსაჯა სიკვდილი, 2014 წელს სოციალური ქსელის საშუალებით ისლამისა და წინასწარმეტყველი მუჰამედის შეურაცხმყოფელი მასალის სავარაუდო გავრცელების გამო.[4]

[1] United States Department of State “Annual report on religious freedom (covering 2017)”, available at

[accessed 5 November 2018]

[2] United States Department of State, 2015 Report on International Religious Freedom – Saudi Arabia, 10 August 2016, available at:

[accessed 5 November 2018]

[3] Radio Free Europe/Radio Liberty, Saudi man gets 10 years in prison, 2,000 lashes over atheist tweets, 27 February 2016, available at:

[accessed 6 November 2018]

[4] United States Commission on International Religious Freedom, USCIRF Annual Report 2018 – Tier 1: USCIRF-recommended Countries of Particular Concern (CPC) – Saudi Arabia, 25 April 2018, available at:

[accessed 6 November 2018]

ამერიკის შეერთებული შტატების კომისია რელიგიის საერთაშორისო თავისუფლების შესახებ 2013 წლის ანგარიშში წერს ეგვიპტის არაბთა რესპუბლიკის ახალი საკონსტიტუციო კანონპროექტისა და მასში რწმენისა და რელიგიის თავისუფლების კუთხით ასახული ცვლილებების შესახებ. ანგარიშში საუბარია ზემოხსენებული უფლების კუთხით არსებულ საკანონმდებლო ბაზაზე, სადაც განსაკუთრებული აქცენტი კეთდება ქვეყნის კონსტიტუციის 64-ე მუხლზე. მუხლის თანახმად, „რწმენის თავისუფლება აბსოლუტურია. „განცხადებული“ რელიგიის აღმსარებლების მიერ რელიგიური რიტუალების აღსრულება და სალოცავი ადგილების მოწყობა, კანონით დაცული უფლებაა.“ ზემოხსენებული მუხლი ძველი, 2012 წლის კონსტიტუციის შესაბამისი (43) მუხლის იდენტურია და იგივე ნაკლოვანებებით ხასიათდება. მაგალითად, როგორც ძველი, ისე ახალი რედაქციის თანახმად, რწმენისა და რელიგიის თავისუფლებით სარგებლობენ მხოლოდ „განცხადებული“ რელიგიების (ქრისტიანობა, იუდაიზმი და ისლამი) წარმომადგენლები. შესაბამისად, კანონი უფლების ადრესატთა სიიდან გამორიცხავს არა მარტო ათეისტებსა და აგნოსტიკოსებს, არამედ  სხვა რელიგიის ან რწმენის აღმსარებლებს.[1]

აშშ-ის სახელმწიფო დეპარტამენტი რელიგიის თავისუფლების შესახებ 2018 წელს გამოქვეყნებულ ანგარიშში (რომელიც 2017 წელს განვითარებულ მოვლენებს ასახავს)  ეგვიპტის შესახებ წერს, რომ ქვეყანაში ათეისტების რაოდენობა ერთიდან ათ მილიონამდე მერყეობს. ისინი როგორც პოლიციისა და უშიშროების ძალების, ასევე, ოჯახებისა და დამსაქმებლების მხრიდან ხდებიან ძალადობის, დაშინების და სხვა უფლებათა დარღვევის მსხვერპლნი.

კაიროში, ახალგაზრდამ თვითმკვლელობით დაასრულა სიცოცხლე მას შემდეგ, რაც ის, ათეისტობის გამო, საკუთარ ოჯახს 2 წლის განმავლობაში სახლში ჰყავდა გამოკეტილი. 21 აგვისტოს ეროვნული უსაფრთხოების სამსახურის წარმომადგენლებმა დააკავეს 2 ათეისტი პირი, მას შემდეგ, რაც მათმა დამსაქმებელმა შეატყობინა მათი მხრიდან რელიგიის მიმართ კრიტიკული გამონათქვამების შესახებ. ზემოხსენებული პირები ჯერ თვითონ უსაფრთხოების სამსახურის თანამშრომლებმა სცემეს, ხოლო შემდეგ, ციხეში მათ თანამესაკნეებს აცემინეს.

23 დეკემბერს, ეროვნული უსაფრთხოების სამსახურის მიერ დაკავებული იქნა 29 წლის პირი, რომელსაც ბრალად ედებოდა სოციალურ ქსელ Facebook-ზე ათეისტური გვერდის – Al Mulhedeen (ათეისტები) ადმინისტრირება. გვერდზე გაჟღერებული პოსტები კითხვის ნიშნის ქვეშ აყენებდა ყურანს და, ასევე, მხარს უჭერდა ე.წ. დიდი აფეთქების თეორიას სამყაროს შექმნის შესახებ.[2]

„Freedom House“ 2018 წელს გამოქვეყნებულ ყოველწლიურ ანგარიშში ეგვიპტის არაბთა რესპუბლიკის შესახებ წერს, რომ ქვეყანაში რელიგიური უმცირესობებისა და ათეისტების მიმართ ფიქსირდება სამართლებრივი დევნისა და ძალადობის შემთხვევები.[3]

„Human Rights Watch“ 2017 წლის ანგარიშში ეგვიპტის შესახებ წერს, რომ ეგვიპტურმა ადამიანის უფლებათა დამცველმა ორგანიზაციებმა აღრიცხეს რელიგიური უმცირესობების, მათ შორის შიიტი მუსლიმებისა და ათეისტების მიმართ განხორციელებული უკანონო ძალადობის ფაქტები; აღნიშნული ქმედებები მოიცავდა მოგზაურობაზე შეზღუდვის თვითნებურად დაწესებას და დაკითხვებზე დაბარებებს.[4]

„Human Rights Watch“ 2015 წელს გამოქვეყნებულ სპეციალურ ანგარიშში წერს ეგვიპტელი ათეისტი სტუდენტის შესახებ, რომელსაც ეგვიპტის სასამართლომ 3-წლიანი პატიმრობა შეუფარდა. ბრალდება ეფუძნებოდა ხსენებული პირის სოციალური ქსელი – Facebook-ის საშუალებით გამოქვეყნებულ პოსტებს, რომელიც, შესაბამისი ორგანოების აზრით, ისლამს შეურაცხყოფდა.[5]

[1] USCIRF – US Commission on International Religious Freedom, Report on provisions of the constitution of December 2013 on freedom of religion, available at

[Accessed 1 September 2018]

[2] US Department of State, 2017 Report on International Religious Freedom – Egypt, available at

[accessed 3 September 2018]

[3] Freedom House, Freedom in the World 2018 – Egypt, 16 February 2018, available at: http://www.refworld.org/docid/5a8aedfaa.html [accessed 3 September 2018]

[4] Human Rights Watch, World Report 2017 – Egypt, 12 January 2017, available at:

[accessed 3 September 2018]

[5] Human Rights Watch, Egypt: 3-Year Sentence for Atheist, 13 January 2015, available at: http://www.refworld.org/docid/54b91e8e11.html [accessed 3 September 2018]

აშშ-ის სახელმწიფო დეპარტამენტი 2017 წელს გამოქვეყნებულ ანგარიშში იემენში რელიგიის თავისუფლების შესახებ წერს, რომ ქვეყნის კონსტიტუციის თანახმად, ისლამი სახელმწიფო რელიგიაა და ყველა კანონი შესაბამისობაში უნდა იყოს შარიათთან. კონსტიტუცია უზრუნველყოფს აზრისა და გამოხატვის თავისუფლებას შესაბამისი კანონის საზღვრებში, თუმცა არ აღიარებს რელიგიის თავისუფლებას. კანონი კრძალავს ისლამის უარყოფას, ისლამიდან სხვა რელიგიაზე კონვერტაციას და პროზელიტიზმს (რელიგიის აქტიური ქადაგება, მისწრაფება საკუთარ სარწმუნოებაზე მოაქციო სხვები) მუსლიმების მიმართ. ზემოხსენებული დანაშაულების მიმართ სასჯელის უმაღლესი ზომა – სიკვდილით დასჯაა დაწესებული; პროზელიტიზმის შემთხვევაში – 5 წლით თავისუფლების აღკვეთა. იემენის სისხლის სამართლის კოდექსის თანახმად, ისლამის „გაცნობიერებული“ და „დაჟინებული“ უარყოფა სიკვდილით ისჯება, თუმცა, ურწმუნოებაში ბრალდებულს აძლევენ მონანიების სამ შანსს. თუკი ბრალდებული მოინანიებს, მათ მიმართ სიკვდილით დასჯა არ გამოიყენება. იემენის საოჯახო კანონმდებლობით, დაუშვებელია მუსლიმის დაქორწინება „ურწმუნოზე“. ქალების შემთხვევაში, აკრძალულია არა-მუსლიმ მამაკაცზე დაქორწინება, ხოლო, მამაკაცებს შეუძლიათ იქორწინონ „წიგნის რელიგიების“ (ისლამი, ქრისტიანობა, იუდაიზმი) აღმსარებელ პირებზე. იემენის საჯარო სკოლებში ისწავლება რელიგია, თუმცა, მხოლოდ ისლამი. საჯარო სკოლებში, დაწყებითი და საშუალო განათლების მიზანია, მოსწავლეებმა იცოდნენ ისლამური რიტუალები და ქვეყნის ისტორია თუ კულტურა ისლამური კონტექსტით, ასევე, ისლამური დოქტრინა.

ქვეყანაში მიმდინარე სამოქალაქო ომს თან ახლავს ექსტრემისტული ისლამისტური ჯგუფებისგან  რელიგიური ძალადობის შემთხვევები. ტერორისტულ ჯგუფებს (AQAP, ISIS) საკუთარი წვლილი შეაქვთ ქვეყანაში მიმდინარე ძალადობაში. ანგარიშში ნათქვამია, რომ საანგარიშო პერიოდის განმავლობაში ფიქსირდებოდა თავდასხმები ქრისტიანებზე, ებრაელებსა და  ბაჰაიზმის მიმდევრებზე.[1]

„Freedom House“ 2018 წლის ანგარიშში იემენის შესახებ წერს, რომ იემენში არსებობს მცირე რელიგიური უმცირესობის ჯგუფები, რომელთა რელიგიის და აღმსარებლობის თავისუფლებას, ტრადიციულად, უმეტეს შემთხვევაში პატივს სცემენ, თუმცა, ისლამიდან კონვერტაცია და მუსლიმების მიმართ პროზელიტიზმი სასტიკად აკრძალულია.  მიმდინარე სამოქალაქო ომის ფონზე, გამწვავებულია სიტუაცია შიიტებს და სუნიტებს შორის.[2]

იემენური გამოცემა „AL-BAB“ 2016 წლის 26 აპრილის სტატიაში წერს 17 წლის ომარ მუჰამედ ბატავილიზე, რომელიც იემენის ქალაქ ადენში, საკუთარი სახლიდან გაიტაცეს კვირა დღეს, დილის 10 საათზე. მეორე დღეს, ერთერთი უბნის მაცხოვრებლებმა ის ქუჩაში მოკლული იპოვეს. წყაროების ინფორმაციით, ბატავილი ხშირად იღება სიკვდილის შესახებ მუქარებს რელიგიაზე საკუთარი კრიტიკული შეხედულებების გამო, რომელსაც ის ავრცელებდა სოციალური ქსელის „Facebook“ საშუალებით. სავარაუდოდ, ის სწორედ რელიგიური ექსტრემისტების ჯგუფმა მოკლა.

იემენში ისლამის უარყოფა სიკვდილით დასჯადი დანაშაულია, თუმცა, პრაქტიკაში,  თითქმის არასდროს გამოიყენება. იმ შემთხვევაში, როდესაც სასამართლოში შედის კონკრეტული საქმე რელიგიის უარყოფასთან დაკავშირებით, ბრალდებულს ხშირად ნებას რთავენ,  საკუთარი ნებით დატოვოს ქვეყანა, ან მას აპატიმრებენ სხვა დანაშაულის გამო, რათა თავიდან აიცილონ საერთაშორისო დონეზე გამოხმაურება. ექსტრემისტები კი, მიიჩნევენ, რომ სამთავრობო სტრუქტურები სათანადო ყურადღებას არ უთმობენ საკუთარ რელიგიურ ვალდებულებებს და ცდილობენ, თავად აღასრულონ ისინი. სწორედ ამის შედეგია ისეთი თვითნებური მკვლელობების შემთხვევები, როგორსაც ადგილი ჰქონდა ზემოხსენებულ პირთან მიმართებაში.[3]

[1] United States Department of State, 2016 Report on International Religious Freedom – Yemen, 15 August 2017, available at:

[accessed 21 June 2018]

[2] Freedom House, Freedom in the World 2018 – Yemen, 1 March 2018, available at:

[accessed 21 June 2018]

[3] Yemeni Online Journal “Al-Abab”, article “Yemeni accused of atheism is murdered”, 26 April 2016, available at: http://al-bab.com/blog/2016/04/yemeni-accused-atheism-murdered [accessed June 21 2018]

აშშ-ის რელიგიის საერთაშორისო თავისუფლების კომისია 2017 წლის ანგარიშში თურქეთის რესპუბლიკის შესახებ წერს, რომ ქვეყნის 1982 წლის კონსტიტუცია ადგენს რწმენის, რელიგიური მსახურების და რელიგიური იდეების გავრცელების თავისუფლებას და კრძალავს დისკრიმინაციას რელიგიურ ნიადაგზე. მიუხედავად ამისა, სახელმწიფო სეკულარიზმის ინტერპრეტირებას ახდენს რელიგიური საზოგადოებების სახელმწიფო კონტროლში, მათ შორის იგულისხმება რელიგიური მსახურების და სალოცავი სახლების კონტროლი. რელიგიური საკითხთა თავმჯდომარეობა (Diyanet) აკონტროლებს თურქეთში ისლამის პრაქტიკას; ყველა დანარჩენი რელიგია ფონდების გენერალური დირექტორატის (Vakiflar) კონტროლს ექვემდებარება.[1]

გაერთიანებული სამეფოს საშინაო საქმეთა ოფისი 2016 წლის ანგარიშში თურქეთის შესახებ წერს, რომ სხვადასხვა რელიგიური დენომინაციის ჯგუფების გარდა, ქვეყანაში ასევე არიან ათეისტებიც, რომელთა ზუსტი რაოდენობა უცნობია. დაახლოებითი მონაცემებიც განსხვავებულია, თუმცა ყველაზე ბოლო კვლევის შედეგებით მოსახლეობის დაახლოებით 2% არის ათეისტი.[2]

აშშ-ის სახელმწიფო დეპარტამენტი რელიგიის საერთაშორისო თავისუფლების შესახებ 2016 წლის ანგარიშში წერს, რომ თურქეთის მოსახლეობა დაახლოებით 80.3 მილიონია. მთავრობის ინფორმაციით, მოსახლეობის 99 პროცენტი მუსლიმია, რომელთაგანაც 77.5% – ჰანაფი სუნიტი. სხვა რელიგიების წარმომადგენლები დაახლოებით 0.3% შეადგენენ. თუმცა, ბოლოს ჩატარებული კვლევები აჩვენებენ, რომ მოსახლეობის დაახლოებით 2% ათეისტია.

ქვეყნის კონსტიტუცია ადგენს რელიგიური და მორალური ინსტრუქციების სავალდებულო ხასიათს დაწყებით და საშუალო საჯარო სკოლებში. ინსტრუქციების შინაარსს ადგენს ეროვნული განათლების რელიგიური ინსტრუქციების სამინისტრო. მხოლოდ იმ სტუდენტებს, რომლებიც პირადობის დამადასტურებელ მოწმობაში მონიშნულები არიან როგორც „ქრისტიანები“ ან „ებრაელები“, შეიძლება გათავისუფლდნენ რელიგიის გაკვეთილებისგან. ასეთი უფლება არ არის გათვალისწინებული ათეისტებისთვის, აგნოსტიკებისთვის, ალევი თუ სხვა არა მუსლიმებისთვის, ბაჰაიზმის მიმდევრების, იეზიდებისა ან მათთვის ვისაც საბუთებში რელიგიური კუთვნილების გრაფა ცარიელი აქვს. 2016 წლის მარტში შარიათული ასოციაციის თავმჯდომარე დააჯარიმეს 7080 ლირით (1928$) ათეიზმის ასოციაციის თავმჯდომარის შეურაცხყოფისთვის და 6000 ლირით (1634$) მის მიმართ განხორციელებული მუქარებისთვის.[3]

ორგანიზაცია „ფორუმი 18“ 2017 წლის ნოემბერში წერს რელიგიასთან დაკავშირებით მთავრობის საგანმანათლებლო პოლიტიკის მიმართ დამოკიდებულების შესახებ ადგილობრივი არასამთავრობო ორგანიზაციის მიერ საშუალო სკოლის მოსწავლეებსა და მათ მშობლებს შორის ჩატარებულ კვლევაზე. შედეგები მრავალფეროვანია. მაგალითად, მორწმუნე სუნიტი მშობლები რელიგიის გაკვეთილების კვლავ სავალდებულოდ დატოვებას ითხოვენ. ამის მიზეზი არ არის ის, რომ მათ უნდათ სხვა რელიგიის მიმდევრებს ისლამის სწავლა აიძულონ; ისინი მიიჩნევენ, შესაძლოა მათმა შვილებმა გააპროტესტონ აღნიშნულ გაკვეთილებზე სიარული თუ ის იქნება ნებაყოფლობითი. საპირისპიროდ, ათეისტები არ ეწინააღმდეგებიან რელიგიის გაკვეთილებს, მაგრამ სურთ, რომ გაკვეთილები გახდეს ნებაყოფლობითი. განათლების სამინისტრომ ისლამის სწავლების პარალელურად, მოიწვია კომისია, რომელიც ნებაყოფლობით გაკვეთილებს ჩაატარებს ქრისტიანობის შესახებ. მიუხედავად თხოვნისა, ასეთი კომისია არ მოუწვევიათ ალევი საზოგადოებისთვის. ასეთი კომისია არ მოუწვევიათ არც ათეისტებისთვის, აგნოსტიკებისა თუ სხვა რწმენის ხალხისთვის.[4]

ევროპის თავშესაფრის მხარდაჭერის ოფისი (EASO) 2016 წლის ნოემბერში გამოქვეყნებულ ანგარიშში თურქეთის შესახებ წერს, თურქეთი აღიარებს მხოლოდ რამდენიმე არა მუსლიმურ თემს როგორც უმცირესობას (მაგალითად სომხურ მართლმადიდებლურ ქრისტიანობას, ბერძნულ მართლმადიდებლურ ქრისტიანობას და ებრაელებს); გამორიცხავს მათი რიგებიდან სხვადასხვა კულტურულ და ეთნიკურ ჯგუფს.

პოზიტიური განვითარებაა პარლამენტის მიერ 2016 წლის 6 აპრილს ადამიანის უფლებებისა და თანასწორობის ინსტიტუტის შესახებ კანონის მიღება, რაც მიმართულია ეთნიკურ და რასობრივ ნიადაგზე დისკრიმინაციისკენ. კანონი კრძალავს დისკრიმინაციას გენდერის, რასის, ფერის, ენის, რელიგიის, რწმენის, მსოფლმხედველობის ან პოლიტიკური მოსაზრების, ეთნიკური წარმომავლობის, ქონებრივი მდგომარეობის, სამედიცინო მდგომარეობის, შეზღუდული შესაძლებლობებისა და ასაკის მიუხედავად; ასევე იმის განურჩევლად, ბავშვი ქორწინებაშია გაჩენილი თუ ქორწინების გარეშე. თუმცა ევროკომისია 2016 წლის ანგარიშში წერს, რომ ვაკუუმი მაინც არსებობს ადამიანის უფლებების დაცვის საქმეებში, რადგან ადამიანის უფლებათა და თანასწორობის ინსტიტუტი ჯერ არ შექმნილა. კომისია წერს, რომ განსაკუთრებით მოწყვლადი და უმცირესობებისადმი მიკუთვნებული ჯგუფების უფლებები სრულყოფილად უნდა იყოს დაცული. გენდერზე დაფუძნებული ძალადობა, დისკრიმინაცია, სიძულვილის ენის გამოყენება უმცირესობების მიმართ, სიძულვილის ნიადაგზე ჩადენილი დანაშაული და ლგბტი პირების მიმართ ადამიანის უფლებების დარღვევა კვლავ სერიოზული შეშფოთების წყაროა.

ამავე ანგარიშში ნათქვამია, რომ სხვადასხვა წყაროს ინფორმაციით, უმცირესობებს, მაგალითად ასირიელებს, კაფერისებს, იეზიდებს, ქურთებს, არაბებს, ბოშებს, სირკასიანებს და ლაზებს არ რთავენ იმის ნებას, რომ სრულად ისარგებლონ სოციალური, ეკონომიკური, ლინგვისტური, რელიგიური და კულტურული უფლებებით. მიუხედავად ამისა, კანონი უფლებას აძლევს კერძო ინსტიტუციებს, რომ გარკვეული პირობებით განათლება იმ ენასა და დიალექტებზე მიაწოდონ, რომელთაც ხალხი ყოველდღიურ ცხოვრებაში იყენებს.[5]

„Freedom House“ 2018 წლის ანგარიშში თურქეთის რესპუბლიკის შესახებ წერს, რომ მიუხედავად იმისა, რომ კონსტიტუცია ადგენს რელიგიის თავისუფლებას, საჯარო სფეროში სუნიტური ისლამი დომინირებს. ალევი საზოგადოების სალოცავი ადგილები არ არის აღიარებული მთავრობის მიერ და მათ ხელი არ მიუწვდებათ სუბსიდიებზე, რომელიც ხელმისაწვდომია სუნიტური მეჩეთებისთვის. მმართველი სამართლიანობისა და განვითარების პარტიის ხელში გაიზარდა სუნიტური ისლამური სწავლებების სკოლები. თურქეთის საგანმანათლებლო სისტემა გულისხმობს რელიგიის სავალდებულო გაკვეთილებს, საიდანაც არა-მუსლიმებს, როგორც წესი, ათავისუფლებენ, მაგრამ სირთულეებია ამ მხრივ ალევი საზოგადოებისა და არა-მორწმუნეებისთვის. ოფიციალურ აღიარებული სამი რელიგიური არა-მუსლიმური ჯგუფი – იუდეველები, მართლმადიდებელი ქრისტიანები და სომეხი ქრისტიანები. თუმცა კამათი ქონებისა და სასულიერო პირების სწავლების აკრძალვის საკითხებზე მაინც გრძელდება; არ აღიარებული რელიგიური ჯგუფების უფლებები უფრო შეზღუდულია.[6]

[1] United States Commission on International Religious Freedom, USCIRF Annual Report 2017 – Tier 2 countries – Turkey, 26 April 2017, available at:

[accessed 20 February 2018]

[2] United Kingdom: Home Office, Country Information and Guidance – Turkey: Background information, including actors of protection and internal relocation, February 2016, Version 1.0, available at:

[accessed 20 February 2018]

[3] United States Department of State, 2016 Report on International Religious Freedom – Turkey, 15 August 2017, available at:

[accessed 20 February 2018]

[4] Forum 18, Turkey: What do parents and pupils think?, 1 November 2017, available at:

[accessed 20 February 2018]

[5] European Union: European Asylum Support Office (EASO), EASO Country of Origin Information. Report Turkey Country Focus, November 2016, available at:

[accessed 20 February 2018]

[6] Freedom House, Freedom in the World 2018 – Turkey, 2 February 2018, available at:

[accessed 20 February 2018]

საუდის არაბეთში ქალებს რესტორანში მუშაობის უფლება მისცეს – პირველ ეტაპზე ქალები გამოსაცდელი ვადით მუშაობას ქვეყნის 16 რესტორანში დაიწყებენ. გარდა ამისა შეიქმნება სპეციალური საბჭო, რომელიც ამ სფეროში ქალების დასაქმების საკითხზე იმუშავებს. ამ დროისთვის საუდის არაბეთში ქალთა უმუშევრობის მაჩვენებელი 33%-ია. საუდის არაბეთში 13 იანვარს ქალები ფეხბურთის მატჩს პირველად დაესწრნენ. გასული წლის 26 სექტემბერს კი საუდის არაბეთის მეფე სალმანმა განაცხადა, რომ 2018 წლის ივნისიდან ქალები მართვის მოწმობების მიღებას და ავტომანქანების კანონიერად მართვას შეძლებენ. საუდის არაბეთი ერთადერთი ქვეყანაა მსოფლიოში, სადაც ქალებს მანქანის ტარება ოფიციალურად ეკრძალებოდათ.[1]

ავღანეთში ათობით თალიბი მებრძოლი მოკლეს – ავღანელი ოფიციალური პირების ცნობით, დაზვერვის უწყების ოპერაციის შედეგად, სამხრეთში მდებარე ყანდაარის პროვინციაში 83 თალიბი მებრძოლი მოკლეს. ოპერაციის დროს გაანადგურეს ექსტრემისტების ათობით ავტომანქანა და მოტოციკლი. უცნობია, არის თუ არა მსხვერპლი ავღანელი ჯარისკაცების რიგებში. თალიბანი ოპერაციას არ გამოხმაურებია. 28 იანვარს აშშ-ის პრეზიდენტმა დონალდ ტრამპმა განაცხადა, რომ მსოფლიომ თალიბანის და მათი მხარდამჭერების წინააღმდეგ გადამწყვეტი ზომები უნდა მიიღოს.[2]

2018 წელს ავღანეთში სამხედრო ოპერაციები აშშ-ს 45 მილიარდი დოლარი დაუჯდება – ამის შესახებ აზიისა და წყნარი ოკეანის რეგიონში უსაფრთხოების საკითხებში აშშ-ის თავდაცვის მინისტრის მოადგილემ რენდალ შრივერმა განაცხადა. მისი თქმით, აღნიშნული თანხა, მათ შორის მოიცავს ავღანეთში ამერიკული ჯარის ხარჯებს – 13 მილიარდს, ავღანელი სამხედროების ხარჯებს – 5 მილიარდს და ეკონომიკური დახმარებისა და ლოგისტიკისთვის გამოყოფილ 780 მილიონ დოლარს.[3]

ირანის პოლიციამ ჰიჯაბის აქციის გამო 29 ქალი დააკავა – საპროტესტო გამოსვლები ახალგაზრდა ქალებმა ქვეყნის სხვადასხვა ქალაქში ისლამური ტრადიციების წინააღმდეგ გამართეს. აქციის მონაწილეებმა ქუჩებში თავსაბურავები მოიხსნეს და ამ ფორმით 1979 წელს, ისლამური რევოლუციის შემდეგ ამოქმედებული კანონის გაუქმება მოთხოვეს, რომელიც ქალებს ჰიჯაბის ტარებას ავალდებულებს. პოლიციამ აქტივისტები საზოგადოებრივი წესრიგის დარღვევის ბრალდებით დააკავა. ადგილობრივები მიიჩნევენ, რომ რეგულაციები უნდა გაუქმდეს და ქალებს მეტი თავისუფლება მიენიჭოთ. ჰიჯაბის ტარების გამო ირანში რამდენიმე ქალი მანამდეც დააკავეს.[4]

ეთნიკურ დაპირისპირებას კონგოს დემოკრატიულ რესპუბლიკაში 26 ადამიანი ემსხვერპლა – შეტაკება „ჰემა“ და „ლენდუ“ თემებს შორის ქვეყნის აღმოსავლეთით, იტურის პროვინციაში მოხდა; თავს დაესხნენ ქალაქ ბუნიას. იტურის ადგილობრივმა მთავრობამ ინციდენტი დაადასტურა და განაცხადა, რომ შეტაკების შედეგად სოფლის რამდენიმე მოსახლე დაიღუპა და რამდენიმე სახლი დაიწვა.[5]

აშშ-მა ერაყიდან ჯარის გაყვანა დაიწყო – ბაღდადის მიერ ერაყში დაჯგუფება „ისლამური სახელმწიფოს” დამარცხების შესახებ გაკეთებული განცხადების შემდეგ აშშ-მა ქვეყნიდან ჯარის გაყვანა დაიწყო. ბოლო დღეებში ერაყიდან ავღანეთში თვითმფრინავებით ათობით ჯარისკაცი გადაიყვანეს. მედიის ცნობით, საერთაშორისო კოალიციამ, რომელსაც აშშ ხელმძღვანელობს და ერაყის ხელისუფლებამ ჯარის გაყვანის შესახებ შეთანხმება გააფორმეს. შეთანხმების თანახმად, ერაყის ტერიტორიაზე მხოლოდ 4000-მდე ამერიკელი ჯარისკაცი დარჩება, რომლებიც ადგილობრივ სამხედროებს მოამზადებენ. გასული წლის დეკემბრის დასაწყისში ერაყის შეიარაღებული ძალებმა განაცხადეს, რომ ქვეყანა „ისლამური სახელმწიფოსგან“ მთლიანად გათავისუფლებულია. აშშ-მა პირველი ავია იერიში „ისლამურ სახელმწიფოზე“ ერაყში 2014 წლის აგვისტოში მიიტანა და მომდევნო წლებში სერიოზულ მხარდაჭერას უწევდა ერაყის არმიას ყველა მთავარ გამარჯვებაში, მათ შორის მოსულის გათავისუფლებაში, რომელიც ერაყის სიდიდით მეორე ქალაქია.[6]

ყაზახეთში ათეისტებისა და მორწმუნეების გრძნობები გაათანაბრეს – ყაზახეთის დეპუტატებმა მხარი დაუჭირეს ინიციატივას, რომელიც ადმინისტრაციულ კოდექსში ათეისტების გრძნობების შეურაცხყოფის მუხლის შეტანას გულისხმობდა. იდეის ავტორი, ყაზახეთის რელიგიის სამინისტროა. რესპუბლიკის სისხლის სამართლისა და ადმინისტრაციულ კოდექსში უკვე არსებობს მუხლი „რელიგიური გრძნობების შეურაცხყოფის“ შესახებ, თუმცა მათში არ არიან ნახსენები ათეისტები. ათეისტების, ისევე როგორც მორწმუნეების გრძნობების შემლახველი პირი უნდა დაისაჯოს 120 ათასი ტენგეს ოდენობის ფულადი ჯარიმით (327 ამერიკული დოლარი); იურიდიული პირებისთვის ჯარიმის თანხა 481 ათასი ტენგეს ოდენობით განისაზღვრება (1500 ამერიკული დოლარი). რელიგიისა და საზოგადოებრივი კავშირის სამინისტროს ვიცე-მინისტრმა ბერიკ არინმა განაცხადა, რომ მორწმუნეების და ათეისტების გრძნობები უნდა გათანაბრდეს, რადგან საქმე ეხება „პიროვნების ღირსების დაფასებას, მიუხედავად რელიგიის მიმართ მისი დამოკიდებულებისა“. „ეს მოქალაქეების პირადი თავისუფლებაა – სწამდეს ან არ სწამდეს, – და არავის აქვს უფლება მათ შეურაცხყოფა მიაყენოს“, – ამბობს ვიცე-მინისტრი, რომლის თქმითაც, ყაზახეთში უამრავი ადამიანია, რომელიც რელიგიასთან დაკავშირებით ხმამაღლა ვერ ლაპარაკობს.[7]

[1] Khaleej Times; Saudi Arabia; Soon, Saudi Arabia plans to employ women in restaurants; 1^st February, 2018; available at: https://www.khaleejtimes.com/region/saudi-arabia/soon-saudi-arabia-plans-to-employ-women-in-restaurants

[2] იმედი; ახალი ამბები; ავღანეთში ათობით თალიბი მებრძოლი მოკლეს; 1-ელი თებერვალი, 2018; ხელმისაწვდომია ბმულზე: https://imedinews.ge/ge/msoflio/46609/avganetshi-atobit-talibi-mebrdzoli-mokles

[3] The Hill; Afghan war will cost $45B in 2018; By Ellen Mitchel; 2 February, 2018; available at: http://thehill.com/policy/defense/overnights/372659-overnight-defense-latest-on-spending-fight-house-passes-stopgap

[4] CNN; Iranian police arrest 29 for involvement in hijab protests; By Eliza Mackintosh; 3 February, 2018; available at: https://edition.cnn.com/2018/02/02/middleeast/iran-arrests-29-women-after-hijab-protest-intl/index.html

[5] Xinhuanet; Africa news; At least 26 killed in inter-ethnic fighting in eastern DRC; 4 February, 2018; available at: http://www.xinhuanet.com/english/2018-02/04/c_136948646.htm

[6] ABC News; Iraqi spokesman confirms US forces drawing down; By The Associated Press; 5 February, 2018; available at: http://abcnews.go.com/International/wireStory/latest-iraqi-spokesman-confirms-us-forces-drawing-52842400

[7] იმედი; ახალი ამბები; ყაზახეთში ათეისტებისა და მორწმუნეების გრძნობები გაათანაბრეს; 7 თებერვალი, 2018; ხელმისაწვდომია ბმულზე: https://imedinews.ge/ge/msoflio/47465/kazakhetshi-ateistebisa-da-mortsmuneebis-grdznobebi-gaatanabres