საერთაშორისო ორგანიზაცია „Freedom House“ 2019 წლის ანგარიშში სერბეთის შესახებ წერს, რომ სერბეთი საპარლამენტო დემოკრატიაა, სადაც არჩევნები მრავალპარტიული შეჯიბრის პრინციპებით ტარდება, თუმცა ბოლო წლებში მმართველი „სერბეთის პროგრესული პარტია SNS“ მნიშვნელოვნად აფერხებს პოლიტიკურ უფლებებს და სამოქალაქო თავისუფლებებს, ახდენს რა ზეწოლას დამოუკიდებელ მედიაზე, პოლიტიკურ ოპოზიციასა და სამოქალაქო საზოგადოების ორგანიზაციებზე. მიუხედავად ამისა, ქვეყანა განაგრძობს სვლას ევროკავშირის წევრობისკენ.

პირადი დისკუსიები, ზოგადად, აქტიური და თავისუფალია, თუმცა მაღალი პროფილის სამთავრობო კრიტიკოსების სანიმუშო დასჯების ფაქტებმა თავისი როლი ითამაშა ღია დებატებისა და თავისუფალი გამოხატვისთვის მზარდი მტრული გარემოს შექმნაში. 2018 წლის განმავლობაში მთავრობის ოპონენტებად მიჩნეული ჟურნალისტების, სამოქალაქო საზოგადოებრივი ლიდერების და ცნობილი სახეების წინააღმდეგ, სამთავრობო მედია საშუალებებში ადგილი ჰქონდა რეპუტაციის შელახვისკენ მიმართულ კამპანიებს; ასევე, საგამოძიებო და სხვა საპასუხო (სამაგიერო) ქმედებებს. 2018 წლის ოქტომბერში, ხელისუფლებამ დაიწყო გამოძიება ჯანდაცვის სფეროში მოქმედი საქველმოქმედო ორგანიზაციის წინააღმდეგ, რომელსაც მსახიობი სერგეი ტრიფუნოვიჩი ხელმძღვანელობს. სერგეი ტრიფუნოვიჩი ღიად აკრიტიკებს მთავრობას როგორც სოციალურ მედიაში, ასევე საჯარო გამოსვლებისას. გამოძიების დაწყების პარალელურად, ტრიფუნოვიჩის დადგმა მოხსნეს ნოემბრის ადგილობრივი თეატრალური ფესტივალიდან. ანალიტიკოსების მოსაზრებით, აღნიშნული ქმედებები იყო ტრიფუნოვიჩისთვის სამაგიეროს გადახდა, როგორც ჩანს მმართველი „სერბეთის პროგრესული პარტიის“ მაღალჩინოსნების მოთხოვნით.

მიუხედავად კონსტიტუციისა, რომელიც პრესის თავისუფლების გარანტია და იმის მიუხედავად, რომ ცილისწამება სისხლის სამართლის კოდექსით დასჯადი არაა, მედიის თავისუფლება შერყეულია ჟურნალისტების წინააღმდეგ სხვადასხვა სახის საჩივრებითა და სისხლის სამართლებრივი დევნით, მედია საშუალებების მფლობელობის კუთხით არსებული გამჭვირვალობის ნაკლებობით, სარედაქციო პოლიტიკაზე ზეწოლით პოლიტიკოსებისა და პოლიტიკოსებთან დაკავშირებული მფლობელების მხრიდან და ასევე, მაღალი ხარისხის თვით-ცენზურით. სახელმწიფო და მმართველი პარტია ახორციელებს ზეწოლას კერძო მედია საშუალებებზე, მათ შორის სარეკლამო კონტრაქტების გამოყენებით და სხვა არაპირდაპირი სუბსიდიების საშუალებით. იმ დროს, როდესაც ბევრი მედია საშუალება ირჩევს სახელისუფლებო ხაზს და თავს არიდებს მმართველი ძალის კრიტიკას, ზოგიერთი მედია საშუალება განაგრძობს დამოუკიდებელი მაუწყებლობის შეთავაზებას.

2018 წლის განმავლობაში რიგი კრიტიკულად განწყობილი ჟურნალისტებისა და მედია საშუალებებისა აწყდებოდა რეპუტაციის შემლახავ კამპანიებს, სადამსჯელო ხასიათის საგადასახადო შემოწმებებს და ზეწოლის სხვა ფორმებს. გასული წლის განმავლობაში სერბეთის დამოუკიდებელ ჟურნალისტთა ასოციაციამ მედიის თავისუფლების დარღვევის 102 ფაქტი აღწერა. აღნიშნული ფაქტები მოიცავდა ფიზიკურ თავდასხმებსაც, თუმცა მათი უმეტესობა იყო აგრესიული რიტორიკა და სხვა ფორმებით ზეწოლა და დაშინება. 2018 წლის დეკემბერში საგამოძიებო ჟურნალისტი მილან იოვანოვიჩი, რომელიც აქტიურად აშუქებდა კორუფციის საკითხებს, თავდასხმის მსხვერპლი გახდა – უცნობმა დამნაშავემ მის სახლს ე.წ. „მოლოტოვის კოქტეილი“ ესროლა.

აკადემიური თავისუფლება მეტწილად მხარდაჭერილია ქვეყანაში, თუმცა ბოლო პერიოდის საკანონმდებლო ცვლილებები ბადებს შეშფოთების საფუძველს პოლიტიკური ზეგავლენის მიმართულებით. უმაღლესი განათლების შესახებ კანონით, რომელიც 2017 წელს იქნა მიღებული, გაიზარდა სახელმწიფოს მიერ დანიშნული წევრების რაოდენობა უმაღლესი განათლებისა და ეროვნული აკრედიტაციის საბჭოებში. კიდევ ერთი კანონით, რომელიც ასევე 2017 წელს იქნა მიღებული, განათლების მინისტრს მისცა ცენტრალიზებული კონტროლი სკოლების დირექტორების დანიშვნის მიმართულებით.[1]

საერთაშორისო ორგანიზაცია „Human Rights Watch“ 2019 წლის ანგარიშში სერბეთის შესახებ წერს, რომ ჟურნალისტები კვლავ არიან თავდასხმებისა და დაშინების მსხვერპლნი და სერბეთის ხელისუფლება აღნიშნული არ ახდენს სათანადო რეაგირებას. სახელისუფლებო მედია საშუალებები განაგრძობენ რეპუტაციის შემლახავ კამპანიებს დამოუკიდებელი მედია საშუალებებისა და ჟურნალისტების წინააღმდეგ. ადამიანის უფლებათა დამცველები კვლავ მტრულ გარემოში განაგრძობენ საქმიანობას. ინტერნეტ სივრცეში რეგულარულად ვრცელდება მუქარები ადამიანის უფლებათა აქტივისტების მიმართ და გამოძიება ამ მიმართულებით გაჭიანურებულია.[2]

აშშ-ის სახელმწიფო დეპარტამენტი 2019 წელს გამოქვეყნებულ ანგარიშში სერბეთის შესახებ წერს, რომ ქვეყნის კონსტიტუცია ადგენს გამოხატვის თავისუფლებას, მათ შორის პრესის თავისუფლებას, თუმცა მედიის ფლობის კუთხით არსებული გამჭვირვალობის ნაკლებობის გამო, მთავრობა კვლავ განაგრძობს სხვადასხვა მედია საშუალების ფლობას. მედიის თავისუფლებას ჩრდილს აყენებს, ასევე, მუქარები და თავდასხმები ჟურნალისტებზე. დამოუკიდებელი დამკვირვებლების შეფასებით, პრესის თავისუფლების მხრივ, 2017 წელი ერთერთი ყველაზე უარესი იყო სერბეთში და 2018 წელს მედიის თავისუფლების კუთხით სიტუაციის გაუარესების ტენდენცია შენარჩუნდა.[3]

ევროკომისია სერბეთის ევროკავშირში გაწევრიანების პროგრესის ანგარიშში, რომელიც 2019 წლის მაისში გამოქვეყნდა, წერს, რომ ქვეყანაში გამოხატვის თავისუფლების კუთხით ჯერჯერობით პროგრესს ადგილი არ ჰქონია. პროგრესის არ არსებობა კი, თავის მხრივ, უკვე სერიოზული შეშფოთების საგანია. საერთო გარემო კვლავ არ არის სახარბიელო გამოხატვის თავისუფლების უფლების აღსრულებისთვის. ჟურნალისტების დაშინების, მათ მიმართ მუქარისა და ძალადობის ფაქტები კვლავ შემაშფოთებელია. მიუხედავად იმისა, რომ ზოგიერთი ასეთი ფაქტი გამოძიებული და სასჯელი დაკისრებული იქნა, ზოგადად, გამოძიებები ამ კუთხით კვლავ იშვიათია. ევროკომისია მიიჩნევს, რომ სერბეთმა უნდა შექმნას ისეთი გარემო, სადაც გამოხატვის თავისუფლება შეუფერხებლად აღსრულდება და უნდა უზრუნველყოს ჟურნალისტებისა და ბლოგერების დაშინებების, ფიზიკური თავდასხმების, მათ მიმართ ძალადობისკენ წაქეზებისა და მათი პირადი ცხოვრების ხელყოფის ფაქტებზე სათანადო რეაგირება. ასევე, საჯაროდ დაგმოს მსგავსი ქმედებები.[4]

[1] Freedom House: Freedom in the World 2019 – Serbia, 4 February 2019

 (accessed on 28 November 2019)

[2] HRW – Human Rights Watch: World Report 2019 – Serbia/Kosovo, 17 January 2019

 (accessed on 28 November 2019)

[3] USDOS – US Department of State: Country Report on Human Rights Practices 2018 – Serbia, 13 March 2019

 (accessed on 28 November 2019)

[4] European Commission: Serbia 2019 Report [SWD(2019) 219 final], 29 May 2019

 (accessed on 28 November 2019)

სერბეთი კონსტიტუციური, მრავალპარტიული, საპარლამენტო დემოკრატიაა. ქვეყანაში ბოლო საპარლამენტო და საპრეზიდენტო არჩევნები 2016 და 2017 წლებში ჩატარდა. საერთაშორისო დამკვირვებლების მიერ არჩევნები შეფასდა როგორც ძირითადად თავისუფალი. 2017 წელს ქვეყნის პრეზიდენტად ალექსანდარ ვუჩიჩი (სერბეთის პროგრესული პარტია) აირჩიეს. სამოქალაქო ხელისუფლება უსაფრთხოების ძალების ეფექტურ კონტროლს ახორციელებს. ადამიანის უფლებათა დარღვევები ქვეყანაში მოიცავს ისეთ საკითხებს, როგორიცაა კორუფცია მთავრობაში, ძალადობა ჟურნალისტების და ლგბტი თემის მიმართ.[1]

საპატიმრო პირობები – ბევრი ციხე და დაკავების ცენტრი არ შეესაბამება საერთაშორისო სტანდარტებს. საპატიმრო პირობები მძიმეა, რაც გამოწვეულია გადატვირთულობით და არასათანადო ჯანდაცვით. იუსტიციის სამინისტროს მონაცემებით, საპატიმრო დაწესებულებების ტევადობა 9800-მდე გაიზარდა, თუმცა პატიმართა რაოდენობა 2018 წელს 10600 იყო. ხელისუფლება სათანადოდ იძიებს სავარაუდო არასათანადო მოპყრობის ფაქტებს. საპატიმრო დაწესებულებებში, კანონის შესაბამისად, დაიშვებიან დამოუკიდებელი დამკვირვებლები. 2018 წელს ბელგრადის რაიონული ციხე და სპეციალური საპატიმრო ჰოსპიტალი სრულად იქნა რეაბილიტირებული.[2]

წამების პრევენციის კომიტეტის ბოლო ვიზიტი სერბეთში 2017 წელს შედგა და ძირითადად ფოკუსირებული იყო წინასწარ პატიმრობაში მყოფ პირებზე. კომიტეტის შეფასებით, ყველა იმ წინასწარი პატიმრობის დაწესებულებაში, სადაც ვიზიტი განხორციელდა, პატიმრები არ უჩივიან არასათანადო ფიზიკურ მოპყრობას. კომიტეტი აღნიშნულს დადებითად აფასებს. ისევე როგორც 2015 წლის ვიზიტისას, 2017 წელსაც კომიტეტი აღნიშნავს, რომ ჯანდაცვის სამინისტრო კვლავ არ ახორციელებს ციხეებში ჯანდაცვის სერვისების ფუნქციონირების სრულ ინსპექტირებას. ასევე, არ შეინიშნება განვითარება ციხეებში ჯანდაცვაზე პასუხისმგებლობის ჯანდაცვის სამინისტროზე გადაცემის კუთხით. სამედიცინო პერსონალის კუთხით ვითარება დამაკმაყოფილებელია. ზოგადად, ყველა ახალი პატიმარი 24 საათის განმავლობაში გადის სამედიცინო შემოწმებას, რაც გულისხმობს ვიზუალურ დათვალიერებას, ანამნეზს და ძირითად გასაუბრებას. თუმცა, წინასწარ პატიმრობაში მყოფ პირთა უმრავლესობა აღნიშნავს, რომ სამედიცინო შემოწმება მხოლოდ გასაუბრებით შემოიფარგლება. „B“, „C“ ჰეპატიტისა და „HIV“ ტესტის ჩატარება გათვალისწინებულია ყველა ახალი პატიმრისთვის და იმ დაწესებულებებში, რომელიც კომიტეტმა მოინახულა, აღნიშნული ტესტი ძირითადად ტარდება.[3]

სასამართლო სისტემის დამოუკიდებლობა – სერბეთის კონსტიტუცია ადგენს სასამართლოს დამოუკიდებლობას, თუმცა სისტემა მოწყვლადია კორუფციისა და პოლიტიკური გავლენის მიმართ. წყაროები აღნიშნავენ, რომ მიუხედავად გარკვეული წინსვლისა, პოლიტიკური გავლენა სასამართლოზე მაინც რჩება შეშფოთების საგნად. ამჟამინდელი საკონსტიტუციო და საკანონმდებლო ნორმები კვლავ ტოვებს სივრცეს სასამართლო ხელისუფლებაზე პოლიტიკური გავლენის შესანარჩუნებლად. აღნიშნული საკითხი ევროკავშირის სტრუქტურების მიერ მომზადებულ სხვადასხვა ანგარიშში შეშფოთების საგანს წარმოადგენს.[4] სასამართლოს დამოუკიდებლობაზე პოლიტიკური ზეგავლენის ინსტრუმენტს მოსამართლეთა დანიშვნა წარმოადგენს და ბევრი მოსამართლე განიცდის გარე წნეხს. პოლიტიკოსები რეგულარულად საუბრობენ სასამართლო საქმეებზე, მათ შორის განიხილავენ მიმდინარე საქმეებსა და ძიებას მედიის საშუალებით.[5]

ლგბტი თემის უფლებები – მიუხედავად იმისა, რომ კანონმდებლობით აკრძალულია დისკრიმინაცია სექსუალური ორიენტაციისა და გენდერული კუთვნილების კუთხით, საკანონმდებლო ბაზა კონკრეტულად არ განსაზღვრავს სფეროებს, სადაც დისკრიმინაცია აკრძალულია; თუმცა, ზოგადად, მიიჩნევა, რომ საუბარია განსახლებაზე, დასაქმებაზე, მოქალაქეობის შესახებ კანონზე, ჯანდაცვასა და სახელმწიფო სერვისებზე წვდომაზე. ხელისუფლება ეფექტურად არ აღასრულებს აღნიშნულ კანონმდებლობას და ძალადობა და დისკრიმინაცია ლგბტი თემის მიმართ სერიოზული პრობლემაა. ტრანსგენდერ პირებს არ აქვთ უფლება განაახლონ პირადობის დამადასტურებელი დოკუმენტი და მიუთითონ გენდერული კუთვნილება, ვიდრე არ გაიკეთებენ სქესის შეცვლის ოპერაციას. ადგილობრივი ორგანიზაციების ინფორმაციით, ქვეყანაში 500 ათასამდე ლგბტი პირია. წყაროები საუბრობენ ხალხში ცნობიერების ამაღლებისკენ მიმართული ძალისხმევის ნაკლებობაზე. ადგილობრივი არასამთავრობო ორგანიზაციების ცნობით, ლგბტი თემის დისკრიმინაცია გრძელდება. 2018 წლის 16 სექტემბერს, ბელგრადში ზედიზედ მეხუთედ გაიმართა „ღირსების მარში“, რომელმაც სერიოზული ექსცესებისა და ინციდენტების გარეშე ჩაიარა.[6] 2017 წელს სერბეთის პრემიერი პირველად გახდა ღიად ლგბტი თემის წარმომადგენელი ქალი ანა ბრნაბიჩი. კრიტიკოსების მტკიცებით, მისი დანიშვნა იყო ფორმალური ჩვენება იმისა, რომ თითქოს ქვეყანა ღიაა ლგბტი თემის მიმართ, თუმცა ამას არ მოჰყოლია სისტემური ძალისხმევა და თემისთვის მნიშვნელოვანი პოლიტიკის გატარება. ლგბტი პირები კვლავ აწყდებიან სიძულვილის ენას, მუქარებს და ფიზიკურ ძალადობასაც; დამნაშავეები კი იშვიათად ისჯებიან. მიუხედავად ამისა, წყაროები აღნიშნავენ, რომ მთავრობამ ლგბტი პირების უფლებების დაცვისკენ მიმართული რიგი ნაბიჯები გადადგა. გასულ წელს გამართულ „ღირსების მარშს“ დაესწრო პრემიერი ბრნაბიჩი.[7] ადგილობრივი ლგბტი უფლებების დამცველი ორგანიზაციის „DA SE ZNA!“ ინფორმაციით, გასული წლის იანვარი-აგვისტოს პერიოდში ლგბტი თემის წინააღმდეგ 9 ინციდენტს ჰქონდა ადგილი, მათ შორის 4 ფიზიკური იერიში და 5 მუქარისა და დაშინების ფაქტი იყო.[8]

აივ ინფექცია/შიდსი – სამთავრობო ოფიციალური პირებისა და არასამთავრობო ორგანიზაციების ცნობით, სერბეთში აივ ინფექცია/შიდსით დაავადებულ პირთა მიმართ საგრძნობი ცრურწმენები არსებობს საჯარო ცხოვრების ყველა ასპექტში, მათ შორის დასაქმების, განსახლების და საჯარო სერვისებზე წვდომის კუთხით. სერბეთის მოსახლეობის 92%-ს აივ ინფექცია/შიდსით დაავადებულ პირთა მიმართ დისკრიმინაციული განწყობა აქვს. აივ ინფექცია/შიდსით დაავადებული პირების უმრავლესობა ცდილობს არ გაამჟღავნოს საკუთარი ჯანმრთელობის მდგომარეობა და მხოლოდ ნახევარი უმხელს დაავადების არსებობის შესახებ ოჯახის წევრებს. მთავრობამ დაამტკიცა აივ ინფექცია/შიდსის პრევენციისა და კონტროლის 2018-2025 წლების სტრატეგია, რომელიც აივ ინფექცია/შიდსით დაავადებულ პირთა უფლებებისა და დისკრიმინაციისგან დაცვისკენაა მიმართული.[9]

[1] USDOS – US Department of State: Country Report on Human Rights Practices 2018 – Serbia, 13 March 2019

 (accessed on 15 October 2019)

[2] USDOS – US Department of State: Country Report on Human Rights Practices 2018 – Serbia, 13 March 2019

 (accessed on 15 October 2019)

[3] CoE-CPT – Council of Europe – European Committee for the Prevention of Torture and Inhuman or Degrading Treatment or Punishment: Report to the Government of Serbia on the visit to Serbia carried out by the European Committee for the Prevention of Torture and Inhuman or Degrading Treatment or Punishment (CPT) from 31 May to 7 June 2017 [CPT/Inf (2018) 21], 21 June 2018

 (accessed on 15 October 2019)

[4] USDOS – US Department of State: Country Report on Human Rights Practices 2018 – Serbia, 13 March 2019

 (accessed on 15 October 2019)

[5] Freedom House: Freedom in the World 2019 – Serbia, 4 February 2019

 (accessed on 15 October 2019)

[6] USDOS – US Department of State: Country Report on Human Rights Practices 2018 – Serbia, 13 March 2019

 (accessed on 15 October 2019)

[7] Freedom House: Freedom in the World 2019 – Serbia, 4 February 2019

 (accessed on 15 October 2019)

[8] HRW – Human Rights Watch: World Report 2019 – Serbia/Kosovo, 17 January 2019

 (accessed on 15 October 2019)

[9] USDOS – US Department of State: Country Report on Human Rights Practices 2018 – Serbia, 13 March 2019

 (accessed on 15 October 2019)